Manastir Кalenić je zadužbina protovestijera Bogdana, njegove žene Milice i njegovog brata Petra. Crkva je podignuta i živopisana između 1407. i 1413. godine. U turskim popisima pominje se 1476/78. i 1516. godine kao manastir Prečiste u Levču. Кalenić je stradao u više navrata od Turaka, a zapusteo je krajem 17. veka.
Istorija, arhitektura, slikarstvo
Crkva manastira Кalenića, posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice, u Levču, na istočnim ograncima Gledićkih planina, zadužbina je protovestijara Bogdana, visokog dvorjanina despota Stefana, i Bogdanovog brata Petra. Sagrađena je krajem prve decenije XV veka. O najranijoj istoriji nema pisanih i pouzdanih svedočanstva. Sačuvano je verovanje, istaknuto i u zapisima XIX veka, da je početkom XVII stoleća Кalenić bio opljačkan, porušen i potom dugo napušten, što novija istraživanja ne potvrđuju. Realnija je pretpostavka da u manastiru nije bilo prekida kontinuiranog života dužeg od najviše nekoliko decenija. Od početka XVIII veka, kada u Кalenić dolaze i obnavljaju ga monasi iz manastira Morače, teče buran život monaške zajednice koji je uvek bio određen istorijom naroda Srbije. Кrajem 1815. godine iz Feneka u Sremu u manastir su prenete i položene mošti kralja Stefana Prvovenčanog – svetog Simona monaha, da bi 1839. bile vraćene u Studenicu. Кalenić je tokom XIX veka bio postrig dvojice srpskih arhijereja, Maksima Savića i Joanikija Neškovića. U njemu je pred Prvi svetski rat živeo jeromonah Nikolaj Velimirović, a tokom Drugog svetskog rata jeromonah Hrizostom Vojinović, potonji Vladika braničevski.
Manastir je značajnije obnovljen 1766. godine i nekoliko puta kasnije, da bi između 1928. i 1930. godine bio temeljno restauriran. Posle Drugog svetskog rata, konzervatorski radovi su obavljeni u dva maha – između 1968. i 1970. godine i tokom poslednje decenije XX veka.
Manastir je sazidan u stilu takozvane moravske arhitekture i jedna je od najlepših građevina svoga vremena u vizantijskom svetu. Ima sažetu trolisnu osnovu, a sa zapadne strane naosu je pridodata priprata. Nad srednjim delom crkve je visoka, izdužena kupola, a nad pripratom je takođe kupola bez prozora. Hram, koji stremi u visinu, na fasadi ima i dva horizontalna ispusta – kordonske vence, koji obavijaju građevinu. Spoljašnost crkve je vrlo živopisna. Tome doprinosi i način zidanja, jer je hram građen od redova sivih kamenih tesanika i crvene opeke, između kojih je debeo sloj belog krečnog maltera. Spoljašnju kićenost još u većoj meri uvećavaju ukrašeni prozori, kao i ulazni portal. Oko njih su plitki kameni reljefi, maštovito isprepletani od dvočlane trake. Кalenić ima i isklesane ljudske i životinjske likove nad otvorima dvodelnih prozora. Oni pretežno služe kao ukrasi, a prikazuju scene iz života, fantastične životinje, jedan događaj iz Starog zaveta, čak i mitološkog kentaura Hirona. Najupečatljiviji je reljef sa likom Bogorodice, malim Hristom i dva anđela. I likovi i ornamenti na fasadi su nekad bili obojeni, a tragovi starih boja još su mestimično vidljivi.
Prvobitne freske, nastale nekoliko godina posle podizanja, dobrim delom su očuvane. Ali, u oštećenoj kaloti kupole više nema živopisa. Ispod uništene predstave Pantokratora bila je prikazana Nebeska Liturgija. Dva niza proroka bolje su sačuvani nego izbledele predstave četvorice jevanđelista, tradicionalno smeštene u pandatifima. Između uništene Bogorodice s detetom u konhi oltarske apside i obaveznog Pričešća apostola razvija se ciklus Javljanja vaskrslog Hrista – uključujući i dva prizora vezana za Vaskrsenje. Ispod Pričešća apostola nalazi se Služba arhijereja. Arhijereji i đakoni naslikani su i na zidovima oltara, pilastrima i na doprozornicima. Za taj program vezuje se i predstava Mrtvog Hrista u niši protezisa, izuzetna u svojoj vrsti. U ošteđenim svodovima i najvišim zonama naosa bio je prikazan ciklus Velikih praznika. Program posvećen proslavljanju Hristovog ovozemaljskog života zauzima, zajedno s ciklusom Čuda, srednju zonu naosa, gde se neke scene – poput Svadbe u Кani – ubrajaju među najviša dostignuća vizantijskog slikarstva. To se odnosi i na pojedine likove u donjoj zoni gde se, među stojećim figurama svetih ličnosti i, posebno, svetih ratnika, neke izdvajaju izuzetnom lepotom. Među stojećim figurama u donjoj zoni priprate uočavamo veliki Deizis, svete oce pustinjake i portrete ktitora. Sve ostale zone do kupole sadrže scene ciklusa Bogorodičinog i Hristovog detinjstva.
Iako nisu otkriveni potpisi tvoraca fresaka u Кaleniću, smatra se da je slikar po imenu Radoslav, autor minijatura u Četvorojevanđelju duhovnika Visariona, bio glavni majstor slikarske grupe koja je oslikala hram. Njagov originalni crtački dar, majstorsko vladanje bojom i hromatskim efektima, te smeo pristup komponovanju masa i preradi starih ikonografskih shema, neki su od razloga što se kalenićko zidno slikarstvo smatra vrhunskim umetničkim ostvarenjem. Odlikuje ga laki, svetli kolorit, prigušena plastičnost čovečijeg lika i jako podvučena linija. Celina slikane dekoracija odaje savršeno poznavanje teologije, odnosno istančanost u tumačenju Svetog pisma.
Osnovna karakteristika kalenićkog slikarstva – prevladavanje lirskog i poetskog nad narativnim, što se uporedo sreće u istovremenom ruskom slikarstvu, svoje ishodište ima u carigradskoj umetnosti XII veka. Na rešenjima komninske umetnosti, koja krajem vizantijske epohe oživljava u mnogim područjima carigradskog uticaja, zasnovana je sličnost između kalenićkog živopisa i slikarstva Andreja Rubljova i njegove škole.
Sadašnji ikonostas potiče iz velike obnove u vreme kneza Miloša Obrenovića i sastavljen je od trideset sedam ikona koje preko niza zapisa svedoče o njegovom postepenom formiranju. Ikone su postavljene u četiri nivoa, a rad su različitih zografa.
Od nedavno, u crkvi manastira Кalenića nalazi se svetogorska čudotvorna ikona Bogorodice Gerondise koja je postavljena na poseban presto između oltara i južne pevnice.
Nakon velikog požara 1911. godine, u kome su stradali konaci iz Miloševog vremena, podignut je, zaslugom igumana Nikona Lazarevića Tintora, veliki konak koji je posle Drugog svetskog rata bio nacionalizovan. Vraćen je pred kraj XX veka, da bi 1997. godine bio obnovljen. Novi veliki konak podignut je 2008. godine, pred proslavu šestogodišnjice zasnivanja manastira.
U manastiru Кaleniću se nalazi bogata crkvena riznica Šumadijske eparhije i biblioteka koju je opremila Srpska akademija nauka i umetnosti.
Tekst: https://www.eparhija-sumadijska.org.rs/eparhija/manastiri/kalenic
Foto: PN Info